ویروس کرونا

این گزارش با استناد به آخرین تحقیقات بین‌المللی به بررسی همه نگرانی‌هایی پرداخته که این روزها در ذهن هر انسانی درباره ویروس کرونا وجود دارد.

گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم– بیش از 127800 نفر به ویروس کرونای جدید مبتلا شده‌اند. این ویروس ظرف چند ماه گذشته در سطح گذشته‌ای از مبدأش در چین به سایر نقاط دنیا گسترش پیدا رکده است. دستورالعمل جامع ما درباره این تهدید علیه بهداشت عمومی در جهان را در زیر بخوانید.

چقدر نگران باشیم؟

شما باید نگران باشید واین ویروس را جدی بگیرید، اما نباید وحشت‌زده شوید.

این شعاری است که کارشناسان بهداشت عمومی از زمان گسترش شیوع بیماری در دی‌ماه سال جاری بر آن تأکید داشته‌اند. انجام این دستورالعمل، بسیار ساده و در عین حال، بسیار آرام‌بخش است و مهم است که همه ما آن را امتحان کنیم. 

ویروس کرونای جدید- با نام علمی «سندرم تنفسی حاد کروناویروس 2 (SARS-CoV-2)» بی‌تردید خطرناک است. این ویروس بیماری‌ای ایجاد می‌کند که سازمان جهانی بهداشت نام آن را «کووید-19» گذاشته است. این بیماری به ویژه می‌تواند برای افراد شهروند و کسانی که به بیماری‌های زمینه‌ای مبتلا هستند مرگبار باشد. با آنکه نرخ مرگ و میر بیماری در میان مردم هنوز مشخص نیست، حتی برخی از برآوردهای خوش‌بینانه رقم مرگ و مرگ آن را 7 برابر برآورد آنفولانزای فصلی نشان می‌دهند. 

علی‌رغم همه اینها، کووید-19 تهدید موجودیتی به حساب نمی‌آید. این بیماری با آنکه می‌تواند مرگبار باشد در 80 درصد موارد، شدتی از خفیف تا متوسط دارد و اکثر مبتلایان ظرف یک تا دو هفته بهبود پیدا می‌کنند. علاوه بر این ما می‌توانیم با برخی اقدامات ساده از خودمان، عزیزانمان و مردممان در برابر آن محافظت کنیم.

الان وقت وحشت‌زده شدن نیست، زیرا استرس و هراس‌های نابجا علاوه بر ضعیف کردن سیستم ایمنی بدن شما در کارهایی که لازم است برای محافظت از خودتان انجام دهید هم اخلال ایجاد خواهد کرد. با آنکه کاملاً قابل درک است که نگران شویم بهترین کاری که می‌توانید انجام دهید این است که انرژی ناشی از این نگرانی را در مسیری صرف کنید که از گسترش ویروس کرونای جدید جلوگیری کند. 

برای اینکه بتوانید چنین کنید ابتدا به اطلاعات کامل و دقیق درباره وضعیت نیاز دارید. به همین دلیل، در زیر همه سئوالاتی را که لازم است درباره «ویروس کرونای جدید» یا بیماری ناشی از آنُ «کووید-19» بدانید آورده‌ایم. 

توضیحاتمان را با زیربنایی‌ترین مسئله‌ای که همه چیز از آنجا آغاز می‌شود، یعنی خود ویروس کرونا آغاز می‌کنیم. 

سندرم تنفسی حاد کروناویروس 2 چیست؟

SARS-CoV-2 مخفف «سندرم تنفسی حاد کروناویروس-2» است. همان‌طور که از نام آن برمی‌آید نوعی ویروس از خانواده کروناویروس‌ها است و  به کروناویروس‌هایی مرتبط است که باعث ایجاد بیماری «سارس» (سندروم تنفسی حاد) می‌شوند.

ویروس‌های کرونا خانواده بزرگی از ویروس‌ها هستند. «کرونا» در زبان لاتین به معنای «تاج» است و دلیل اطلاق نام به این خانواده ویروسی این است که هاله‌ای از پروتئین‌های برجسته که زیر میکروسکوب شبیه تاج است لایه بیرونی آنها را در بر گرفته است. این ویروس‌ها می‌توانند دسته گسترده‌ای از حیوانها و همچنین انسان را مبتلا کنند. 

با کشف SARS-CoV-2 اکنون هفت نوع ویروس شناخته‌شده کرونا هستند که انسان را به بیماری مبتلا می‌کنند. چهار نوع از این ویروس‌ها در انسان‌ها شیوع دارند و عمدتاً باعث ایجاد عفونت‌های خفیف تا متوسط در دستگاه تنفس فوقانی می‌شوند. 

درباره سه نوع دیگر ویروس‌های خانواده کرونا گمان بر این است که اخیراً از بدن حیوانات به بدن انسان سرایت کرده‌اند. این ویروس‌ها باعث ایجاد بیماری‌های شدیدتر در انسان شده‌اند. این سه نوع ویروس عبارتند از SARS-CoV-2 (همین ویروس کرونای جدید که درباره آن صحبت می‌کنیم)، MERS-CoV که باعث ایجاد بیماری «مرس» یا «نشانگان تنفسی خاورمیانه» می‌شود و SARS-Cov که باعث ایجاد بیماری «سارس» یا «نشانگان تنفسی حاد» می‌شود. 

در تمام این سه مورد اخیر گمان بر این است که این ویروس‌ها از طریق میزبان‌های واسطه‌ای از خفاش‌ها به ایران منتقل شده‌اند.   البته شواهدی هم از احتمال نوعی «بیوتروریسم» خبر می‌دهند زیرا چین رسماً دیروز آمریکا را به انتقال این ویروس به چین متهم کرد. 

ویروس کرونای جدید از کجا آمد؟

همان‌طور که در بالا هم گفته شد SARS-CoV-2 با کروناویروس موجود در خفاش‌های ارتباط دارد اما میزبان واسطه‌ای آن در حیوان‌ها و مسیر انتقال آن به انسان هنوز مشخص نیست. در این مورد گمانه‌زنی‌های زیادی انجام شده و از جمله «پولک‌پوست‌ها» به عنوان واسطه انتقال این بیماری مطرح شده‌اند، اما هنوز این گمانه‌زنی‌ها تأیید نشده‌اند.

در همین راستا، گمانه‌زنی‌هایی هم درباره نوعی «بیوتروریسم» مطرح شده است. دولت چین روز پنج‌شنبه رسماً آمریکا را عامل انتقال این ویروس دانست و از این کشور خواست در مورد سابقه ابتلا به ویروس «کرونا» در آمریکا و احتمال انتقال این ویروس به چین توسط ارتش آمریکا، شفاف‌سازی کند. 

«ژائو لیجیان» سخنگوی وزارت خارجه چین در این مورد در توییتر نوشته است: «شروع [ابتلای] بیمار صفر (اولین مورد ابتلا) در ایالات متحده چه زمان بوده است؟ چه تعداد مبتلا شده‌اند؟ نام بیمارستان‌ها چیست؟»

وی افزود: «شاید این ارتش ایالات متحده بوده که این همه‌گیری را به “ووهان” برده است. شفاف باشید! داده‌های خود را علنی کنید! ایالات متحده به ما یک توضیح بدهکار است.»

با این حال، برای روشن‌تر شدن مسئله در این زمینه منتظر گذشت زمان ماند.

ابتلای افراد به این بیماری از چه زمانی شروع شد؟

پایگاه «لنست» در گزارشی به توصیف شیوع این بیماری در میان 41 فرد که در مراحل اولیه به آن مبتلا شدند پرداخته است. این گزارش نشان می‌دهد که بر خلاف شایعات ارتباطی با اغذیه‌فروشی‌های چین نداشته‌اند. نخستین مورد بیماری در مردی گزارش شد که روز 1 دسامبر 2019 علائم را بروز داد. هیچ یک از اعضای خانواده این مرد به بیماری مبتلا نشدند و او ارتباطی با دیگر بیمارانی که بعداً بیمار شدند نداشت. 

بر این اساس هنوز مشخص نیست که دقیقاً ویروس چه زمانی شروع به شیوع کرده و از چه منبعی به بیماران منتقل شده است. 

نشانه‌های بیماری چیست؟

در انسان‌ها کرونای جدید باعث ایجاد بیماری‌ای می‌شود که «سازمان جهانی بهداشت» نام «کووید-19»را برای آن برگزیده است. در این نام «کو» مخفف «کرونا»، «وی» مخفف «ویروس» و حرف «دی» مخفف Disease یا بیماری است. 

کووید-19 بیماری‌ای است که با مجموعه‌ای از عارضه‌ها و نشانگان مشخص می‌شود. هنوز اطلاعات جامعه پزشکی از این نشانه‌ها کامل نیست، اما بر اساس آنچه تا به حال مشخص شده بیماری از برخی نشانه‌های خفیف شروع می‌شود، سپس به سمت ذات‌الریه متوسط، ذات‌الریه شدید، اختلالات تنفسی، از کار افتادن دستگاه‌های بدن و در پاره‌ای از موارد مرگ سیر می‌کند. 

بسیاری از مبتلایان گزارش‌ داده‌اند علائمشان با تب، خستگی، نشانگان تنفسی خفیف مانند سرفه‌های خشک آغاز می‌شود. اکثر موارد از این حادتر نمی‌شوند اما بیماری در برخی وضعیتی جدی‌تر پیدا می‌کند. 

داده‌هایی که چین بر اساس 56000 نمونه‌ آزمایشگاهی از مبتلایان به کووید-19 در این کشور جمع‌آوری‌ کرده درصد نشانه‌ها در میان مبتلایان را به این صورت طبقه‌بندی کرده است: 

• 86 درصد  تب داشتند
• 68 درصد سرفه خشک داشتند
• 38 درصد خستگی گزارش می‌کنند
• 33 درصد سرفه همراه با خلط داشتند
• 19 درصد کوتاه شدن تنفس را گزارش کردند
• 15 درصد درد در مفاصل یا ماهیچه‌ها داشتند
• 14 درصد گلو درد داشتند
• 14 درصد سردرد داشتند
• 11 درصد لرز داشتند
• 5 درصد تهوع یا استفراغ داشتند
• 5 درصد گرفتگی بینی داشتند
• 4 درصد اسهال داشتند

عفونت تا چه اندازه حاد است؟

اکثر مبتلایان به بیماری خفیفی مبتلا می‌شوند و ظرف دو هفته کاملاً بهبود پیدا می‌کنند. 

در یک بررسی همه‌گیرشناسی که بر روی 44672 فرد مبتلا در چین انجام شد پژوهشگران گزارش دادند که 81 درصد موارد ابتلا خفیف بوده‌اند. پژوهشگران گفته‌اند نشانه‌های مبتلایان خفیف بین دامنه‌ای از جزئی‌ترین نشانه‌ها تا ذات‌الریه خفیف در نوسان است. هیچ‌کدام از این موارد خفیف منجر به مرگ نشده‌اند و همه بهبود پیدا کرده‌اند.

اما 14 درصد از موارد بیماری شدید بوده‌اند. در این دسته تنفس سخت، افزایش تنفس و کاهش سطح اکسیژن خون مشاهده شده است. در این دسته هم هیچ مرگی گزارش نشده و همه به بهبود منجر شده‌اند. 

در نزدیک به 5 درصد بیماری وخیم بوده است. در این گروه از کار افتادن دستگاه تنفسی، شوک عفونی و/یا اخلال و از کار افتادن دستگاه‌های بدن گزارش شده است. حدود نیمی از بیماران این دسته فوت کردند. 

نرخ کلی مرگ و میر مربوط به این بیماری 2.3 درصد گزارش شده است. 

خطر ابتلا و مرگ چقدر است؟

خطر ابتلا به بیماری شدید کووید-19 و مرگ و میر با افزایش سن و داشتن بیماری‌های زمینه‌ای افزایش پیدا می‌کند. در نمونه‌هایی که تا به حال گزارش شده بیشترین میزان فوتی‌ها در میان افراد مسن بالای 60 سال اتفاق افتاده است.

در میان افراد مبتلا به بیماری‌های زمینه‌ای هم نرخ مرگ و میز بالایی گزارش شده است. در میان مبتلایان به دیابت میزان مرگ و میر 7.3 درصد و در میان افرا مبتلا به بیماری‌های مزمن تنفسی میزان مرگ و میر 6.3 درصد بوده است. افراد مبتلا به فشار خون بالا نرخ مرگ و میز 6 درصد و افراد مبتلا به سرطان مرگ و میر 5.6 درصدی داشته‌اند.

مسئله معماگونه این است که نرخ فوتی‌ها در میان مردان بیش از زنان بوده است. در یک پژوهش مشخص شده فوت بر اثر کرونای جدید در میان مردان 2.8 درصد و در میان زنان 1.7 درصد بوده است. 

آیا مردها بیشتر در خطر ابتلا قرار دارند؟

چندین مطالعه پژوهشی نشان داده‌اند شمار مردانی که به کووید-19 مبتلا می‌شوند بیش از زنان هستند. سازمان جهانی بهداشت در گزارشی به این نتیجه رسیده که 51 درصد از موارد بیماری در میان مردان گزارش شده است. در مطالعه دیگری که بر روی نمونه‌ای متشکل از 1099 نفر انجام شد مردان 58 درصد موارد ابتلا را گزارش دادند. 

هنوز مشخص نیست که این ارقام واقعی هستند یا خیر و آیا اگر پژوهشگران تعداد نمونه‌های مورد بررسی را افزایش دهند این اختلاف بین مردان و زنان در ابتلا به بیماری تعدیل خواهد شد یا خیر. درباره اینکه این سوگیری ممکن است بازتاب‌دهنده میزان معرض‌گیری‌های بیشتر، بیماری‌های زمینه‌ای بیشتر یا نرخ بیشتر استعمال دخانیات در میان مردان باشد هنوز داده‌ای به دست نیامده است. 

آیا کودکان کمتر در معرض خطرند؟

به نظر می‌رسد که کودکان کمتر در معرض خطر هستند. در تمام مطالعات و داده‌هایی که تا به حال منتشر شده‌اند کودکان درصد کمی از موارد ابتلا به شمار می‌روند و مرگ و میر کمی در میان آنها گزارش شده است. در 44672 بیمار که مرکز کنترل بیماری‌ها در چین بررسی کرده کمتر از یک درصد مبتلایان کودکان بین 0 تا 9 سال بوده‌اند. هیچ‌کدام از این موارد به مرگ منجر نشده‌اند. 

    سازمان جهانی بهداشت هم در گزارش خود نوشته که این بیماری در میان کودکان نادر و خفیف است. 

بیماری چقدر دوام می‌آورد؟

از روزی که ویروس کرونای جدید وارد بدن شما می‌شود تا زمان ظاهر شدن نشانه‌های کووید-19 بین 5 تا 6 روز طول می‌کشد. دوران قبل از بروز نشانه‌ها که به آن دوره کمون هم گفته می‌شود می‌تواند بین 1 تا 14 روز طول بکشد. 

از آن زمان به بعد، افراد مبتلا به بیماری خفیف ظرف حدود 2 هفته بهبود پیدا می‌کنند. در بیمارانی که نشانه‌های شدیدتری دارند این دوره بین 3 تا 6 هفته خواهد بود.

کرونای جدید چطور شیوع پیدا می‌کند؟

ویروس SARS-CoV-2 عموماً از طریق قطرات تنفسی که هنگام نفس کشیدن، صحبت کردن، سرفه یا عطسه در هوا پخش می‌شوند انتقال پیدا می‌کند. مطالعات پژوهشی نشان می‌دهند یک عطسه کوچک به پخش 40 هزار قطره ریز به قطر 0.5 تا 12 میکرومتر در هوا منجر می‌شود. این ریزقطرات می‌توانند روی زمین بیفتند و معمولاً بیش از یک متر آن‌طرف‌تر نمی‌نشینند. 

در صورتی که هر قطره حاوی کرونای جدید روی بدن فرد دیگری بنشیند و از طریق چشم، بینی یا دهان و یا از طریق دست آلوده وارد بدن او شود فرد جدید هم مبتلا شده است. 

اگر قطره‌های حاوی ویروس روی سطوح بنشینند افراد دیگری که آن سطوح را لمس کنند آلوده شده‌اند و در صورت تماس دست با چشم، بینی و دهان مبتلا خواهند شد. 

اینکه ویروس کرونای جدید تا چه اندازه روی سطوح مختلف زنده می‌ماند کاملاً روشن نیست. مطالعه‌ای که اخیراً در یک ژورنال علمی آمریکایی به چاپ رسیده گفته این ویروس احتمالاً تا 9 روز روی سطوح زنده می‌ماند. در مطالعه دیگری که «مرکز ملی سلامت» آمریکا انجام شده عمر ویروس روی سطوح از چند ساعت تا 3 روز گزارش و تصریح شده که این ویروس روی سطوح پلاستیکی و استیل عمر بیشتر دارند. 

سازمان جهانی بهداشت هم گفته که ویروس بین چند ساعت تا چند روز روی سطوح زنده می‌ماند. این سازمان خاطرنشان کرده زنده ماندن کرونای جدید به برخی عوامل محیطی نظیر رطوبت، دمای محیط و نوع سطح مورد نظر هم بستگی خواهد داشت. 

نتایج پژوهش‌های موجود نشان می‌دهند که این ویروس نمی‌تواند از طریق هوا منتقل شود. با وجود این در مطالعه مرکز ملی سلامت آمریکا گفته شده کرونا ویروس ممکن است تا سه ساعت در آئروسل‌ها (هواپخش‌ها) زنده باقی بماند. 

صرفنظر از اینکه ویروس کرونای جدید چقدر عمر دارند نکته مثبت این است که با استفاده از عوامل ضدعفونی‌کننده می‌توان آن را فوراً کشت. نتایج پژوهش‌های معتبر علمی نشان می‌دهند کروناویروس‌ها با عملیات ضدعفونی توسط اتانول 62 تا 71 درصد، پروکسید هیدروژن 0.5 درصد یا سدیم هیپوکلریت 0.1 درصد ظرف یک دقیقه کاملاْ غیرفعال می‌شوند. 

نکته آخر اینکه طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت به نظر می‌رسد مواد ژنتیکی کرونای جدید در مدفوع برخی از بیماران وجود دارد.  با وجود این در این گزارش تصریح شده هنوز به نظر نمی‌رسد این مسئله نقشی در انتقال ویروس داشته باشند.

آیا انسان‌های بدون نشانه ناقل بیماری هستند؟

مدیر کل سازمان جهانی بهداشت در یک کنفرانس خبری 10 روز پیش گفت که کرونای جدید، سارس، مرس و یا آنفولانزا نیست بلکه یک ویروس منحصر به فرد با ویژگی‌هایی یگانه و مختص به خود است. 

او گفت: «کووید-19 و آنفولانزا هر دو باعث ایجاد امراض تنفسی می‌شوند و هر دو از طریق ریزقطرات تنفسی از بینی یا دهان یک بیمار به شکلی یکسان سرایت پیدا می‌کنند. با وجود این، طبق داده‌هایی که ما الان در اختیار داریم کووید-19 به کارآمدی آنفولانزا نمی‌تواند سرایت پیدا کند. در آنفولانزا، افرادی که آلوده شده‌اند اما هنوز بیمار نشده‌اند عامل عمده انتقال هستند، در صورتی که برای کووید-19 ظاهراً چنین نیست.»

با آنکه رسانه‌ها ممکن است به طور گسترده این هراس را ایجاد کرده باشند که انسان‌های بدون نشانه در سکوت در حال انتشار کووید-19 در میان اجتماعات و کشورها هستند شواهد پژوهشی اندکی در تأیید این گزاره وجود دارد. در واقع، موارد بدون نشانه نادر هستند و گاهاً درباره آنها طبقه‌بندی‌های اشتباه صورت می‌گیرد. 

مدیر کل سازمان جهانی بهداشت خاطرنشان کرد در چین تنها یک درصد از بیماران فاقد نشانه بوده‌اند و از میان آن 1 درصد هم 75 درصدشان در ادامه نشانه‌ها را بروز می‌دهند. 

داده‌های پژوهشی حاکی از این هستند که در بیماری کووید-19 افرادی که سرفه و عطسه می‌کنند ناقلان اصلی ویروس کرونای جدید هستند. 

کووید-19 چقدر مسری است؟

بر اساس اطلاعات فعلی شاخص بازتولید برای کرونای جدید بین 2 تا 2.5 است، یعنی به طور متوسط هر فرد بیمار بین 2 تا 2.5 نفر دیگر در اجتماع آسیب‌پذیر را بیمار خواهد کرد. با توجه به اینکه کرونای جدید در انسان‌ها جدید است همه آسیب‌پذیر محسوب می‌شوند. 

سازمان جهانی بهداشت گزارش داده که انتقال کرونای جدید عمدتاً از طریق تماس‌های نزدیک میان انسان‌ها مثل روابط میان اعضای خانواده صورت گرفته است. علاوه بر اینُ به نظر می‌رسد انتقال در مراحل اولیه کووید-19 (یعنی بین 24 تا 48 ساعت قبل از آغاز نشانگان قابل مشاهده) شایع نیست. طبق داده‌های سازمان جهانی بهداشت انتقال ویروس کرونای جدید در مراحل بعدتر یعنی هنگامی که نشانه‌ها ظاهر شده‌اند صورت می‌گیرد. 

این بر خلاف آنفولانزای فصلی است که اغلب بدون ارتباط میان افراد هم بیماران جدید را مبتلا می‌کند. در این بیماری همچنین فرد ناقل می‌تواند کاملاً بدون نشانه باشد. 

درباره اینکه هنگام انتقال چه اتفاقی از لحاظ بیولوژیکی رخ می‌دهد هنوز ناشناخته‌های زیادی وجود دارد. تا اینجا به نظر می‌رسد که ویروس SARS-CoV-2 از طریق چفت شدن به گیرنده‌های ملکولی در سطح بیرونی سلو‌ل‌ها که «آنزیم 2 مبدل آنژیوتانسین» (ACE2) نامیده می‌شود وارد سلول‌های انسان می‌شود. این گیرنده‌ها عمدتاً در دستگاه تنفس تحتانی یافت می‌شوند. ممکن است به همین دلیل باشد که کرونای جدید با علایم کمتری در دستگاه تنفس فوقانی (مانند آبریزش بینی) همراه است و در دوران پیش از بروز نشانه‌ها، به سرعت آنفولانزا انتقال پیدا نمی‌کند. 

آیا مبتلایان به کرونای جدید در برابر آن مصون می‌شوند؟

هنوز واکنش سیستم ایمنی بدن به عفونت کرونای جدید کاملاً مشخص نیست، بنابراین درباره مصونیت طولانی‌مدت در برابر این ویروس هم هنوز پاسخ روشنی در دست نیست. 

با وجود این، برخی یافته‌های پژوهشی حکایت از آن دارند که بیماران مبتلا به کووید-19 بعد از بهبودی مجدداً نتیجه آزمایششان مثبت شده است. با وجود این، کارشناسان به اینکه در این بیماران بیماری مجدداً عود کرده یا اینکه آنها مجدداً آلوده شده‌اند مشکوک هستند. 

برای پیشگیری چه می‌توان کرد؟

مهم‌ترین کاری که برای محافظت از خود می‌توانید در برابر کووید-19 (و همین‌طور عفونت‌های فصلی دستگاه تنفسی مانند سرماخوردگی و آنفولانزا) انجام دهید رعایت کامل مسائل بهداشتی است. یعنی به توصیه‌های زیر عمل کنید:

• دستهایتان را مکرراً و به طور کامل بشویید.
• توجه داشته باشید که شستشوی دستهایتان با آب و صابون دست‌کم 20 ثانیه طول بکشد. 
• به خصوص قبل از غذاخوردن، بعد از رفتن به دستشویی، بعد از سرفه یا پاک کردن بینی حتما شستشوی دست را انجام دهید. 
• اگر به دستشویی برای شستن دست دسترسی ندارید از محلول‌های ضدعفونی‌کننده‌ای که حداقل 60درصد الکل دارند استفاده کنید.
• از لمس صورت، چشم‌ها، بینی و دهان خودداری کنید. 
• هنگامی که عطسه می‌کنید صورتتان را با بازویتان یا با یک دستمال به طور کامل بپوشانید. اگر از دستمال استفاده می‌کنید فوراً آن دستمال را دور بیندازید و دستهایتان را بشویید.
• از تماس نزدیک با افراد بیمار پرهیز کنید. اگر فکر می‌کنید فردی به عفونت تنفسی مبتلا است ایمن‌ترین کار حفظ حداقل دو متر فاصله است. 
• اگر بیمار هستید در خانه بمانید و از گسترش دادن ویروس خودداری کنید. 
• به طور منظم سطوحی که دست‌ها با آنها تماس پیدا می‌کنند از قبیل دستگیره در و غیره را ضدعفونی کنید.
• از مسافرت، قرار گرفتن در تجمعات، روبوسی، دست دادن با دیگران و نزدیک شدن به دیگران خودداری کنید.